“Ücretsiz Dene” düğmesine tıkladığınız anda hiç farkında olmadan abonelik sözleşmesine imza atmak, sepete eklediğiniz bir ürünün yanına fazladan birkaç ürünün de eklenmesi, iptal butonlarını gizleyen karmaşık arayüzler… Tüm bunlar, internet dünyasında “dark patterns” olarak bilinen manipülatif tasarımların en yaygın örnekleri arasında yer alıyor.
Kullanıcıların hızlı düşünme ve karar verme alışkanlıklarından faydalanan bu “karanlık kalıplar”, pek çok kişinin fark etmeden istenmeyen adımlar atmasına neden oluyor. Avrupa Birliği ve ABD’de kurumlar bu konuda adımlar atsa da hala yasal boşluklar mevcut. Türkiye’de ise Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, Elektronik Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun, Kişisel Verilerin Korunması Hakkında Kanun gibi düzenlemeler kısmen koruma sağlasa da “dark patterns”ı doğrudan hedef alan detaylı bir yasal metin henüz yürürlükte değil.
Peki bu tuzaklar tam olarak ne anlama geliyor ve günlük yaşantımızda ne kadar yaygın? Sorularımızı yanıtlayan Bilişim Hukukçusu Avukat Nazlı Turhan, internet dünyasında “kuralsız” bir dil olarak tanımladığı dark patterns’ı, “kullanıcının farkındalık düzeyini manipüle ederek bir menfaat sağlamaya yönelik tasarımlar” şeklinde açıklıyor.
“Dark patterns, insan zihninin hızlı karar vermek için kullandığı kısayolları istismar ediyor. Bu da etik tasarım ile ticari kazanç arayışı arasındaki gerilimi iyice görünür kılıyor.”
Bilişim Hukukçusu Av. Nazlı Turhan
Manipüle eden arayüzler: “Maske” aslında kimin çıkarına?
Nazlı Turhan, “Dark Patterns, Türkçe’ye karanlık kalıplar ya da karanlık desenler olarak çevirebileceğimiz esasen internetin, kullanıcılardan fayda sağlamaya yönelik tasarlanmış kuralsız dilidir. Kullanıcının menfaatine hizmet ettiği tartışmalı olan içerik tasarımlarıyla irade alanlarına etki ediliyor” diyor.
Dijital platformlarda kullanıcıyla etkileşim sağlayan tasarımların (arayüzlerin) temel amacının, insanların işini kolaylaştırmak olduğunu belirten Turhan, buna karşın günümüz pratiklerinde her zaman bu idealin gözetilmediğini söylüyor: “Arayüz dediğimiz bu maske, teoride kullanıcı dostu gibi gözükse de pratiğe bakınca sıklıkla kullanıcı aleyhine sonuç veren bir tutuma dönüşüyor. Pazarlama kaygısı ağır basınca, ergonomi veya kolaylık sağlama gayesi ikinci planda kalıyor.”
Turhan, geçmişte mekanik cihazların basit tuş ve pedallarla sınırlandığını, dijital çağda ise arka planda çalışan kodlar sayesinde çok daha karmaşık –ve manipülasyona açık– sistemler doğduğunu vurguluyor: “Makinelerin on-off tuşundan ibaret olduğu dönem geride kaldı. Şimdi tek bir grafik üzerinde dokunduğunuz işaret, onlarca farklı olumsuz veya olumlu sonuca neden olabiliyor.”
“Neredeyse her alışverişte karşımıza çıkıyor”
Dark patterns’ın çevrimiçi alışveriş sitelerinden sosyal medya platformlarına kadar hemen her yerde bulunabileceğini belirten Turhan, bunların farklı formlarda karşımıza çıktığını anlatıyor. En sık rastlanan örneklerden bazıları şöyle özetlenebilir:
Bir anda ekrana çıkan pop-up’lar: İnternet sayfasını ziyarete başladığınız anda koca bir pencere belirip hemen kapanması güç bir fırsat sunuyor. Kupon, indirim ya da üye olma teklifiyle acele karar vermeniz isteniyor.
Yanıltıcı yönlendirme (Misdirection): “Ücretsiz Dene” düğmesi tıklandığında, aslında istemeden abonelik sözleşmesine onay veriliyor.
Gizlenen gizlilik ihlalleri (Privacy Zuckering): Platform, “daha iyi bir deneyim” için kişisel bilgilerinizi istiyor ama bu bilgileri reklam hedeflemesi gibi farklı amaçlarla kullanıyor.
Gizli maliyet (Hidden Cost): Başlangıçta gösterilmeyen ek ücretler, ödemeye yakın ortaya çıkıyor. Uçak biletlerine bagaj ücreti, koltuk seçimi gibi kalemlerin son anda eklenmesi gibi.
Sepete sızdırma (Sneak into Basket): Bir ürünü sepetinize eklediğinizde, farkında olmadan ekstra ürünlerin de sepete yerleştirilmesi.
Tricky Questions (Soruyu hileli sorma): Evet/Hayır şeklinde basitçe sorulması gereken bir soru, öyle karmaşık sunuluyor ki kullanıcı istemeden de olsa “yanlış” seçeneği işaretleyebiliyor.
Confirmshaming: E-posta bültenine abone olmak istemiyorsanız, “Güncel kalmak umurumda değil” gibi utanç verici seçeneklerle karşılaşıyorsunuz.
Zoraki süreklilik (Forced Continuity): Ücretsiz deneme süresi bittiğinde üyeliğiniz otomatik ücretlendiriliyor. İptal etmek içinse bir sürü ek adımdan geçmeniz gerekiyor.
Avukat Nazlı Turhan, “Bu örneklerin aslında en basit halleri olduğunu söylemek mümkün. Kullanıcılar çoğu zaman, tek bir çarpı işaretini bulamadığı ya da butonların silik renklerle gizlendiğini fark edemediği için istemeden bir abonelik veya ödemenin içine çekiliyor” diyor.
Etik tartışmalar: “Kullanıcının zaaflarını istismar etmek”
Dark patterns yalnızca yasal sınırlarıyla değil, etik boyutuyla da mercek altında. Turhan, insanların farkına varmadan “kıtlık” ya da “sosyal kanıt” gibi bilişsel önyargılara maruz kaldığını hatırlatıyor:
“Dark patterns, insan zihninin hızlı karar vermek için kullandığı kısayolları istismar ediyor. Bu da etik tasarım ile ticari kazanç arayışı arasındaki gerilimi iyice görünür kılıyor.” Kullanıcının bilgilendirilmiş onayına gölge düşmesinin, temel tüketici haklarının ihlali anlamına da geleceğini ekliyor.
“Mağdur olanlar hukuki yollara başvurabilir”
Peki bir kullanıcı böyle bir tuzakla karşılaştığında ne yapabilir? Turhan’a göre öncelikle meseleyle ilgili farkındalık kazanmak kritik önem taşıyor: “Dark pattern yüzünden mağdur olduğunu düşünenlerin, ilgili platformu belgelendirmesi ve mümkünse ekran görüntüleriyle şikâyet etmesi gerekiyor.”
Türkiye’de doğrudan dark patterns kavramını hedef alan bir yasa bulunmasa da mevcut düzenlemelerin bu konuda kısmi koruma sağladığını belirten Turhan, Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, KVKK gibi mevzuatın ihlaller için başvuru kapısı olabileceğine işaret ediyor.
[Fotoğraf: Getty]
Dünyada nasıl önlemler alınıyor?
Avukat Nazlı Turhan, ABD’nin çeşitli eyaletlerinde yürürlükte olan “Tüketici Dolandırıcılığı Yasaları”nın aldatıcı reklam veya yanlış beyanları yasakladığını hatırlatıyor. Kaliforniya Tüketici Hukuki Çözümleri Yasası gibi metinler de haksız uygulamalara maruz kalan kullanıcıların özel dava açabilmesinin önünü açıyor. Avrupa’da ise GDPR başta olmak üzere, e-Gizlilik Yönergesi, Tüketicinin Haksız Ticaret Düzenlemelerine Karşı Korunması gibi çeşitli düzenlemeler dark pattern benzeri manipülasyonlara dair koruma sağlıyor. Turhan, “Bu yasalar her ne kadar genel tüketici haklarını ve veri gizliliğini korumayı amaçlasa da dark patterns’ın özelinde ek düzenlemeler ve bilinçlendirme adımlarıyla güçlendirilmesi gerekiyor” diyor.
Dünyada dikkat çeken bazı örneklere de değinen Turhan, TikTok’un geçtiğimiz dönemde İrlanda Veri Koruma Komisyonu (DPC) tarafından çocuk kullanıcıları “gizlilik ihlali yapan” ayarlara yönlendirdiği gerekçesiyle 345 milyon Euro para cezası aldığına dikkat çekiyor. New York Times’a karşı da “otomatik abonelik yenileme şartlarını açıkça anlatmadığı” için dava açıldığını belirtiyor.
Türkiye’de ise henüz dark patterns’a ilişkin doğrudan bir ceza kesilmese de KVKK’nın “çerez” (cookies) gibi konularda aldığı idari para cezalarıyla ciddi bir uyarı işareti verdiği biliniyor. Turhan, “Gelecekte, manipülatif arayüzler konusundaki şikâyetler arttıkça, mahkemelerin ve kurumların dark patterns’ı daha somut şekilde tanımlamaya ve yaptırıma bağlamaya başlayacağını düşünüyorum” yorumunu yapıyor.
Dark patterns’la mücadele etmenin yalnızca yasal düzenlemelerle sınırlı kalmaması gerektiğini vurgulayan Avukat Nazlı Turhan, kullanıcıların da dijital okuryazarlıklarını artırmasının önemine dikkat çekiyor: “Kamu spotları, eğitimler, şeffaf etiketlemeler… Kullanıcılar maruz kaldıkları hileleri fark ettikçe, bu tasarımları kullanan platformlar da hızla prestij ve güven kaybı yaşar. Bilinçli tepki, bu karanlık kalıplarla mücadelede en güçlü silahlardan biri.”
Kaynak : TRT
